Εικονογράφηση από το εξαιρετικό λεύκωμα των εκδόσεων ΚΨΜ "Wobblies, Μια εικονογραφημένη ιστορία των Βιομηχανικών Εργατών του Κόσμου" (2007)
Μέρα που είναι ας θυμηθούμε τις απαρχές της αριστεράς στη χώρα μας με ένα πρωτότυπο κείμενο από την Εποχή της Κυριακής που μας πέρασε, με επίκεντρο τα εργατικά τραγούδια και τη Διεθνή. Πέρα από το κείμενο του Στάθη Κουτρουβίδη που το δημοσιεύουμε παρακάτω, δημοσιεύεται στο ίδιο φύλλο της εφημερίδας κι ένα κείμενο της Ρόζας Λούξεμπουρκ για τις πρώτες Πρωτομαγιές στον κόσμο (θα το βρείτε εδώ).
Η Πρωτομαγιά γιορταζόταν από τους εργάτες και στα Γιάννενα, όπου μετά την απελευθέρωση αναπτύσσεται το εργατικό κίνημα και ο συνδικαλισμός και ιδρύεται και κομμουνιστικός όμιλος. Μετά δε και το ’22 αναπτύσσεται και το αντιπολεμικό κίνημα με σαφή κομμουνιστικό χαρακτήρα. Όπως μάλιστα έχει εντοπίσει και ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Παναγιώτης Νούτσος, στην Πρωτομαγιά του 1923 στην εκδήλωση του Εργατικού Κέντρου Ιωαννίνων, ο ποιητής Γιοσέφ Ελιγιά είχε διαβάσει και το Φως που καίει του Δημήτρη Τανάλια (Κ. Βάρναλη) όπως αναφέρει κι ο Ριζοσπάστης (7.5.1923).
Η Πρωτομαγιά και η Διεθνής
κατά τα πρώτα βήματα του σοσιαλιστικού κινήματος
κατά τα πρώτα βήματα του σοσιαλιστικού κινήματος
Οι πρώτες απόπειρες για να εορταστεί η πρωτομαγιά ως εργατική γιορτή προς τιμή των νεκρών του Σικάγου (1886) στην ελληνική κοινωνία συνοδεύονταν από δυσπιστία, καχυποψία όπως αυτή, εκφραζόταν κυρίως από το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας, αλλά και τις αστυνομικές επιθέσεις έναντι των διοργανωτών. Οι πρωτομαγιάτικες γιορτές που διοργάνωναν οι πρώτοι σοσιαλιστικοί κύκλοι της εποχής συνοδεύονταν συνήθως από τραγούδια. Τα εργατικά τραγούδια κάνουν την εμφάνισή τους ακριβώς σε μια περίοδο που οργανώνεται το σοσιαλιστικό κίνημα και διατυπώνονται οργανωμένα οι πρώτες ιδέες. Γλαφυρή είναι η εικόνα που μεταφέρεται από την εφ. Εργάτης του Βόλου. Το τελετουργικό της εορτής της πρωτομαγιάς μεταξύ άλλων περιλάμβανε την απαγγελία τραγουδιών, ανάμεσα στα οποία και τη Διεθνή. Η εικόνα αυτή αναφέρεται στο προηγούμενο έτος με τον χαρακτηριστικό τίτλο: «Η μεγάλη εορτή της Εργασίας». Σε αυτήν σημείωνε με κάθε λεπτομέρεια η εφημερίδα ότι «η σημερινή ημέρα στους κάμπους και τας εξοχάς όλου του κόσμου αντηχούν τραγούδια χαράς, ύμνοι προς την ζωήν και την φύσιν, ύμνοι προς την εργασίαν. Το λάβαρον των εργατών, η ερυθρά σημαία, κυματίζει παντού και ο διεθνής εργατικός ύμνος σκορπίζει τους γλυκείς και ενθουσιαστικούς τόνους του στο μυρωμένο αέρα. Απαγγέλονται ποιήματα και λόγοι που χτυπούν αλύπητα ένα καθεστώς που αφαιρεί από το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας, από τους εργάτας το δικαίωμα της συμμετοχής σε μια ζωή ανθρώπινη και ευτυχισμένη».1
Κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα και των εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμήν της πρωτομαγιάς έπαιξε η μετάφραση του τραγουδιού της Διεθνούς.
Σχετικά με τη Διεθνή
Η Διεθνής υπήρξε ένα τραγούδι που πρωτογράφτηκε στα οδοφράγματα της Παρισινής Κομμούνας στα 1871, από τον εργάτη και κομμουνάρο Ευγένιο Ποτιέ, με μουσική επένδυση ενός άλλου κομμουνάρου, του Πιερ Ντεζετέ, λίγα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα στα 1888. Μετά τα τραγικά γεγονότα της ήττας της Κομμούνας στο Παρίσι ο στιχουργός εγκατέλειψε την αγαπημένη του πόλη και κατέφυγε στο εξωτερικό, πρώτα στην Αγγλία και έπειτα στις ΗΠΑ, από όπου επέστρεψε σε κατάσταση φτώχειας και εγκαταλελειμμένος και τον βρήκε ο θάνατος στις 8 Νοεμβρίου 1887. Είναι εμφανές πως ό,τι με δυσκολία περνούσε στη σκέψη των ανθρώπων λόγω των αντιπαραθέσεων, των διαφωνιών, των αδυναμιών των ανθρώπων της περιόδου, γινόταν πολύ πιο εύκολο αυθόρμητα, πολλές φορές τραγουδιστά. Έτσι και αυτές οι ιδέες έγιναν τραγούδι. Τα «τραγούδια» όμως αυτά έπαιξαν το ρόλο τους και έσπειραν το σπόρο της κοινωνικής διαμαρτυρίας και της ιδέας της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Για πρώτη φορά η Διεθνής τυπώθηκε και εκδόθηκε από τον Γκοσελέν δέκα χρόνια μετά το θάνατο του Ποτιέ, γεγονός που οδήγησε τον εκδότη της στη φυλακή. Στην Ελλάδα μάλλον ο Ρήγας Γκόλφης2 μεταφράζει για πρώτη φορά και δημοσιεύεται στην εφημερίδα Εργάτης της πόλης του Βόλου στα 1909.3 Η δημοσιευμένη αυτή μετάφραση της Διεθνούς από τον Εργάτη προκάλεσε την έντονη αντίδραση των άλλων, αστικών εφημερίδων της περιόδου. Ο Εργάτης θεώρησε σκόπιμο να επανέλθει, αντιδρώντας προς την Ακρόπολη στην οποία διαμαρτυρήθηκε υποστηρίζοντας ότι «…πουθενά της εφημερίδος του Εργατικού Κέντρου δεν έγινε τέτια αφιέρωσις ούτε βαπτισμός του Διεθνούς σοσιαλιστικού ύμνου εις Εθνικόν Ύμνον», όπως ενν. ότι είχε καταγγείλει η Ακρόπολις, «αλλ’ απλούστατα εδημοσιεύθη μια ωραιοτάτη και πολύ πετυχημένη μετάφρασις του Διεθνούς από τον φίλον μας ποιητήν κ. Ρήγα Γκόλφην». Στη συνέχεια, αναφερόταν στο ότι «[…] ο Εργάτης, η εφημερίδα τους ενόμισε, ότε ειμπορούσε κάλλιστα να τους παρουσιάση πλέον ελεύθερα τον διεθνή σοσιαλιστικόν ύμνον σε μια τέτοια μετάφρασι και να τους κάμη να ιδούν και να αισθανθούν τέλος πάντων με τι ύμνον ενθουσιάζονται οι συνάδελφοί τους όλου του κόσμου και ποιος θα είναι αργά ή γρήγορα αλλά αφεύκτως μια μέρα και των εδώ προλεταρίων και ο ιδικός τους να πούμε ύμνος, όταν θα μπουν και αυτοί εις διεθνή εκείνη ένωσι των προλεταρίων όλων των εθνών».4
Την Πρωτομαγιά του 1912 ο Αβραάμ Μπεναρόγια αναφέρει ότι μετά την αρχική ομιλία που έκανε ο Νίκος Γιαννιός για τον εορτασμό της, ακολούθησε ο ποιητής Γιάννης Πικρός απαγγέλλοντας σοσιαλιστικά τραγούδια.5 Ό,τι δεν μπορούσε να γίνει κατανοητό και πιστευτό εύκολα από μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, γινόταν τραγούδι.
Ο ύμνος της «Διεθνούς» και το ελληνικό πολιτικό τοπίο
Είναι μια περίοδος στην ελληνική κοινωνία κατά την οποία συντελείται έντονη ριζοσπαστικοποίηση στο λόγο και στη σκέψη των ανθρώπων μέσα από τις συγκρούσεις που είχαν υπάρξει στο πλαίσιο του κινήματος των δημοτικιστών. Επίσης προηγηθεί το έργο του Γ. Σκληρού στα 1907 με τον τίτλο Ελληνικό κοινωνικό ζήτημα, όπως και η μετάφραση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου από τον Κ. Χατζόπουλο στα 1911, που σημάδεψαν την περίοδο.
Ο Κ. Χατζόπουλος έγραφε με τη σειρά του ότι «η Ελλάδα με τις ψευτοελευθερίες του λαού και με τη λίγη καπιταλιστική ανάπτυξη δε μπορεί να μας ικανοποιήσει»6 και σε άλλη αναφορά του ότι «η Ελλάδα με τον αναπτυγμένο κοινοβουλευτισμό της, με τις λαϊκές ελευθερίες της, την εμπορική της κοινωνία, δύσκολα μπορεί να γίνει πεδίο κατάλληλο για την εμφύτευση του σοσιαλισμού».
Κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα και των εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμήν της πρωτομαγιάς έπαιξε η μετάφραση του τραγουδιού της Διεθνούς.
Σχετικά με τη Διεθνή
Η Διεθνής υπήρξε ένα τραγούδι που πρωτογράφτηκε στα οδοφράγματα της Παρισινής Κομμούνας στα 1871, από τον εργάτη και κομμουνάρο Ευγένιο Ποτιέ, με μουσική επένδυση ενός άλλου κομμουνάρου, του Πιερ Ντεζετέ, λίγα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα στα 1888. Μετά τα τραγικά γεγονότα της ήττας της Κομμούνας στο Παρίσι ο στιχουργός εγκατέλειψε την αγαπημένη του πόλη και κατέφυγε στο εξωτερικό, πρώτα στην Αγγλία και έπειτα στις ΗΠΑ, από όπου επέστρεψε σε κατάσταση φτώχειας και εγκαταλελειμμένος και τον βρήκε ο θάνατος στις 8 Νοεμβρίου 1887. Είναι εμφανές πως ό,τι με δυσκολία περνούσε στη σκέψη των ανθρώπων λόγω των αντιπαραθέσεων, των διαφωνιών, των αδυναμιών των ανθρώπων της περιόδου, γινόταν πολύ πιο εύκολο αυθόρμητα, πολλές φορές τραγουδιστά. Έτσι και αυτές οι ιδέες έγιναν τραγούδι. Τα «τραγούδια» όμως αυτά έπαιξαν το ρόλο τους και έσπειραν το σπόρο της κοινωνικής διαμαρτυρίας και της ιδέας της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Για πρώτη φορά η Διεθνής τυπώθηκε και εκδόθηκε από τον Γκοσελέν δέκα χρόνια μετά το θάνατο του Ποτιέ, γεγονός που οδήγησε τον εκδότη της στη φυλακή. Στην Ελλάδα μάλλον ο Ρήγας Γκόλφης2 μεταφράζει για πρώτη φορά και δημοσιεύεται στην εφημερίδα Εργάτης της πόλης του Βόλου στα 1909.3 Η δημοσιευμένη αυτή μετάφραση της Διεθνούς από τον Εργάτη προκάλεσε την έντονη αντίδραση των άλλων, αστικών εφημερίδων της περιόδου. Ο Εργάτης θεώρησε σκόπιμο να επανέλθει, αντιδρώντας προς την Ακρόπολη στην οποία διαμαρτυρήθηκε υποστηρίζοντας ότι «…πουθενά της εφημερίδος του Εργατικού Κέντρου δεν έγινε τέτια αφιέρωσις ούτε βαπτισμός του Διεθνούς σοσιαλιστικού ύμνου εις Εθνικόν Ύμνον», όπως ενν. ότι είχε καταγγείλει η Ακρόπολις, «αλλ’ απλούστατα εδημοσιεύθη μια ωραιοτάτη και πολύ πετυχημένη μετάφρασις του Διεθνούς από τον φίλον μας ποιητήν κ. Ρήγα Γκόλφην». Στη συνέχεια, αναφερόταν στο ότι «[…] ο Εργάτης, η εφημερίδα τους ενόμισε, ότε ειμπορούσε κάλλιστα να τους παρουσιάση πλέον ελεύθερα τον διεθνή σοσιαλιστικόν ύμνον σε μια τέτοια μετάφρασι και να τους κάμη να ιδούν και να αισθανθούν τέλος πάντων με τι ύμνον ενθουσιάζονται οι συνάδελφοί τους όλου του κόσμου και ποιος θα είναι αργά ή γρήγορα αλλά αφεύκτως μια μέρα και των εδώ προλεταρίων και ο ιδικός τους να πούμε ύμνος, όταν θα μπουν και αυτοί εις διεθνή εκείνη ένωσι των προλεταρίων όλων των εθνών».4
Την Πρωτομαγιά του 1912 ο Αβραάμ Μπεναρόγια αναφέρει ότι μετά την αρχική ομιλία που έκανε ο Νίκος Γιαννιός για τον εορτασμό της, ακολούθησε ο ποιητής Γιάννης Πικρός απαγγέλλοντας σοσιαλιστικά τραγούδια.5 Ό,τι δεν μπορούσε να γίνει κατανοητό και πιστευτό εύκολα από μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, γινόταν τραγούδι.
Ο ύμνος της «Διεθνούς» και το ελληνικό πολιτικό τοπίο
Είναι μια περίοδος στην ελληνική κοινωνία κατά την οποία συντελείται έντονη ριζοσπαστικοποίηση στο λόγο και στη σκέψη των ανθρώπων μέσα από τις συγκρούσεις που είχαν υπάρξει στο πλαίσιο του κινήματος των δημοτικιστών. Επίσης προηγηθεί το έργο του Γ. Σκληρού στα 1907 με τον τίτλο Ελληνικό κοινωνικό ζήτημα, όπως και η μετάφραση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου από τον Κ. Χατζόπουλο στα 1911, που σημάδεψαν την περίοδο.
Ο Κ. Χατζόπουλος έγραφε με τη σειρά του ότι «η Ελλάδα με τις ψευτοελευθερίες του λαού και με τη λίγη καπιταλιστική ανάπτυξη δε μπορεί να μας ικανοποιήσει»6 και σε άλλη αναφορά του ότι «η Ελλάδα με τον αναπτυγμένο κοινοβουλευτισμό της, με τις λαϊκές ελευθερίες της, την εμπορική της κοινωνία, δύσκολα μπορεί να γίνει πεδίο κατάλληλο για την εμφύτευση του σοσιαλισμού».
Στάθης Κουτρουβίδης
1 Εφ. Εργάτης, 1 Μαΐου 1911. Φύλλα του Εργάτη του Βόλου, Όργανον των Συμφερόντων του εργαζομένου Λαού (του Εργατικού Κέντρου Βόλου), (1908-1911), βρίσκονται στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ). Η εφημερίδα επηρεαζόταν από τις ιδέες του Πλάτωνα Δρακούλη. «Ιδρύθη προ τινων ημερών εν Αθηναίς, πρωτοβουλία του γνωστού σοσιαλιστού Ν. Γιαννιού όστις προ τίνος εδικάσθη αθωωθείς δια τα τροχιοδρομικά, νέον κέντρον καθαρώς σοσιαλιστικόν. Ο κ. Γιαννιός φαίνεται ότι ορμάται από αγνόν πόθον και ενθουσιασμόν να υπηρετήση την ιδέαν και ευχόμεθα να επιτύχη», φ. 13 Ιουλ. 1911.
2 Συμμετείχε ενεργά στο ρεύμα του δημοτικισμού και επηρέασε τις εξελίξεις της περιόδου.
3 Εργάτης, 15 Οκτ. 1909. Από τον Εργάτη μάλιστα επαναλαμβάνεται η δημοσίευση κατ’ απαίτησιν πολλών συνδρομητών στις 23 Ιουλ. 1911 με μια μικρή σημείωση της εφημερίδας, η οποία αξίζει να επισημανθεί: «Η ιντερνασιονάλ ο διεθνής δηλαδή ύμνος των εργατών όλου του κόσμου ταράττει συχνότατα τα νεύρα των συντηρητικών και λοιπών βουλευτών, ψαλλόμενος εις επικαίρους περιστάσεις εις τα Κοινοβούλια από τους σοσιαλιστάς βουλευτάς. Είνε ο ύμνος που ψάλλεται επίσης εις κάθε εορτήν, πανήγυριν, εκδρομήν, απεργίαν και συγκέντρωσιν Ευρωπαίων εργατών. Μετεφράσθη από πολλού και εδημοσιεύθη εις την Ακρόπολιν, Εμπρός, Ελλάδα. Αλλ’ η καλλίστη έμμετρος μετάφρσις είνε η παρούσα φιλοτεχνειθήσα υπό του συνεργάτου μας γνωστού πολίτου και συγγραφέα του Γηταύρου, Ρήγα Γκόλφη» – δεν εντοπίσαμε την πληροφορία που αναφέρεται από τον Εργάτη. Όμως ο Εργάτης διαπιστώνει και ένα πρόβλημα, «το μόνο ελάττωμά της είνε ότι δεν ταιριάζει με την μουσικήν, ώστε να μη δύναται να ψάλλεται», εφ. Εργάτης, 23 Ιουλ. 1911. Πρόκειται για την μετάφραση στην οποία αναφέρεται ο Π. Νούτσος, Η Σοσιαλιστική Σκέψη στην Ελλάδα, από το 1875 ως το 1974, τόμος Β1, Αθήνα 1994, σ. 173.
4 Εργάτης, 11 Ιαν. 1910.
5 Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς του 1912 εορτάστηκε από τα μέλη του Σοσιαλιστικού Κέντρου Αθηνών όπως και του Συνδέσμου των Εργαζομένων Τάξεων πολιτικής επιρροής του Πλάτωνα Δρακούλη. Ο Γιάννης Πικρός μετέφρασε το Διεθνή Ύμνο, όπως τραγουδιέται ακόμα και σήμερα.
6 «Πενήντα ανέκδοτα γράμματα του Κ. Χατζοπούλου», στη Νέα Εστία, τ.χ. 729, 1958, σ. 1687-1688.
